Μια προσκυνηματική αρχαιολογική περιήγηση
στα μέρη της Πελοποννήσου.
«Χρόνια περπάτησε το πνεύμα απάνω στις ελληνικές πέτρες, κι απ’ όπου κι αν περάσεις θα ξεκρίνεις τα θεϊκά του αχνάρια»
Ν. Καζαντζάκης.
Η εκδρομή που διοργάνωσε η Ιστορική και Αρχαιολογική Εταιρεία Δυτικής Στερεάς Ελλάδας στις 28,29/5/2016, επιβεβαίωσε τα παραπάνω λόγια του Ν. Καζαντζάκη.
Οι τόποι που επισκεφθήκαμε 55 εκδρομείς με κοινά ενδιαφέροντα και αγάπη για τις αρχαιότητες της Πατρίδας μας, ήταν: Νεμέα, Σπάρτη, Βυζαντινή Καστροπολιτεία Μονεμβασιάς, Μυστράς.
Ο Αρχαιολογικός χώρος της Νεμέας, άγνωστος στους περισσότερους από το γκρουπ, αφού, όπως μας εξήγησε ο ξεναγός μας, ο νεαρός αλλά μεθοδικότατος και πολύ συστηματικός στη δουλειά του, κος Γιώργος Σταμάτης, οι τριαντάχρονες εργασίες του Αμερικανού MILLER, ολοκληρώθηκαν πριν μερικά χρόνια. Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται στους πρόποδες των Αρκαδικών βουνών, σε υψόμετρο 330 μ. και εδώ υπάρχουν ευρήματα αθλητικών εγκαταστάσεων (ξενώνες, λουτρό, στίβος άθλησης των αθλητών, Ιππόδρομος κ.α.), ναός του Νεμείου Διός, Τράπεζα προσφορών, οδός προς στάδιο κ.α.
Η αναστήλωση των 9 από τους 32 δωρικού ρυθμού κίονες του ναού του Νεμείου Διός, υψώνονται μεγαλοπρεπείς στην πιο περίοπτη θέση του αρχαιολογικού χώρου και στέκονται εκεί περήφανοι και αδιάψευστοι μάρτυρες μιας λαμπράς εποχής της Αρχαίας Ελλάδας, τότε, που εδώ τελούνταν τα Νέμεα και πλήθος κόσμου συνέρρεε, είτε ως αθλητές, είτε ως προσκυνητές.
Η Νεμέα, μου ήταν γνωστή για το κρασί, μαύρο και λευκό, και για τους θρύλους σχετικά με τους άθλους του Ηρακλή, ιδίως του λιονταριού της Νεμέας. Τώρα, με την επίσκεψη μας στον αρχαιολογικό χώρο, συνειδητοποίησα πόση λαμπρότητα είχαν τα Νέμεα και ότι, εκεί στους πρόποδες των Αρκαδικών βουνών, όχι μακριά από την Κόρινθο, το Άργος και την Τεγέα-σπουδαία και γνωστά θρησκευτικά κέντρα-προστίθεται και η Νεμέα.
Επόμενος σταθμός μας, ο πρόσφατα περιφραχθείς αρχαιολογικός χώρος της Σπάρτης. Ήταν μια αποκάλυψη που μας κατέπληξε και ξεσήκωσε στο μυαλό μας πληθώρα συνειρμών από την αρχαία Ιστορία. Η Σπάρτη ήταν συνδυασμένη μέσα μας σαν το αντίπαλο δέος της Αθήνας. Δεν καλλιέργησε τα γράμματα και τις τέχνες, γι’ αυτό ίσως δεν περιμέναμε και δεν γνωρίζαμε τίποτε περί αρχαιολογικού χώρου. Είδαμε το χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς που χτίστηκε με πολλά και πλούσια οικοδομήματα στη θέση της λιτής αρχαίας Σπαρτιατικής αγοράς.
Μας εντυπωσίασε το θέατρο της Σπάρτης, χωρητικότητας 16.000 θεατών στην κορυφή του οποίου βρίσκονται τα ερείπια του ναού της Χαλκιοίκου Αθηνάς.
Παρατηρούμε από το ύψος του τελευταίου διαζώματος, το τεράστιο κοίλο του θεάτρου, έχοντας μπροστά στα μάτια μας το Σπαρτιατικό κάμπο, που απλώνεται ναζιάρικα με τις απαλές του καμπύλες, σε κάποιο σημείο του μάλιστα μας έδειξε η ξεναγός πως εκεί βρίσκεται το ιερό του Μενέλαου και της Ελένης- ακούγοντας το όνομα της ξακουστής βασίλισσας της Σπάρτης, νιώσαμε ένα άρωμα τρυφεράδας και ομορφιάς να μας διαπερνάει και να σμίγει με το ελαφρό κι από τους λεμονανθούς ευωδιαστό αεράκι, μετριάζοντας έτσι το καλοκαιρινό λιοπύρι.
Ο ναός της Χαλκιοίκου Αθηνάς μας θύμισε τον ατιμωτικό θάνατο του στρατηγού Παυσανία, του νικητή των Πλαταιών, κι αυτό το γεγονός δημιουργεί στο μυαλό μας διάφορες σκέψεις σχετικά με την Ιστορία της Ολιγαρχικής Σπάρτης και της Δημοκρατικής Αθήνας, που άλλοτε ειρηνικά και άλλοτε με πόλεμο, αποτέλεσε το μοναδικό και πρωτότυπο αρχέτυπο της ισορροπίας πολιτικών δυνάμεων στον αρχαίο κόσμο.
Κυριεύομαι από τη μορφή, όπως μας την εξιστορεί ο ιστορικός Θουκυδίδης, του στρατηγού Θεμιστοκλή, που εξαπατώντας τους Σπαρτιάτες μετά το τέλος των Περσικών πολέμων, έπεισε τους Αθηναίους να οχυρώσουν με τα μακρά τείχη τον Πειραιά, και όταν τελείωσε το έργο, παρουσιάστηκε ο ίδιος στους Εφόρους της Σπάρτης και τους επέβαλε την υπεροχή της Αθήνας, την οποία οι Έφοροι δέχτηκαν, αποκρύπτοντας επιμελώς την οργή και το μίσος τους στον Θεμιστοκλή, του οποίου πέτυχαν μετά από λίγα χρόνια τον εξοστρακισμό του.
Συνεχίζοντας την περιήγηση μας, φτάσαμε στη Βυζαντινή Καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς, που υψώνεται σε μικρή απόσταση από την ανατολική ακτή της Λακωνίας, και συνδέεται με τη στεριά μέσω μιας γέφυρας.
Εδώ, «το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή». Χιλιοκατακτημένος και απόρθητος αυτός ο βράχος, είναι αυστηρός, δεν επιτρέπει γραφικότητες. Αυστηρός, και τόσο οικείος όμως, γιατί κουβαλάει ολοζώντανη την Ιστορία, χωρίς να μοιάζει διόλου με μουσείο. Με τα παλιά λιθάρια χτίζουνε τα σπίτια τους ακόμα οι άνθρωποι, και περπατώντας μέσα απ’ τα πανάρχαια τείχη, ακουμπάνε φιλικά στη ντάπια, ή σταματούνε μια στιγμή για να κοιτάξουν μέσα από τις χορταριασμένες πολεμίστρες, ένα μεγάλο κόκκινο ήλιο να αναδύεται από τη θάλασσα.
Μπαίνοντας στην πόλη, αριστερά βρίσκεται το σπίτι του μεγάλου Μονεμβασίτη ποιητή μας, Γιάννη Ρίτσου· ανεβήκαμε στο ανωφερές πλακόστρωτο καλντερίμι, και ξαφνικά πρόβαλε αριστερά μας, σ’ ένα απότομο ύψωμα, μια δίπατη κατοικία, απλή, παραδοσιακή, απόλυτα εναρμονισμένη με τον περιβάλλοντα χώρο. Η θέση αυτού του σπιτιού, χτισμένο στην πλαγιά του βράχου σε υψηλότερη θέση από τον οικισμό της κάτω πόλης, κάνει το σπίτι του Ποιητή να μοιάζει με βίγλα καρφωμένη στο σκοτεινό βράχο, στα πόδια της όμως, απλώνεται ήρεμο, γαλήνιο και προσηνές το Μυρτώο Πέλαγος.
Αυτό το αντιφατικό γεωφυσικό περιβάλλον, από τη μια το σκοτάδι του απότομου βράχου, κι από την άλλη το φως της γαλάζιας, ακύμαντης θάλασσας, διαμόρφωσε την ποιητική δημιουργία του Γ. Ρίτσου, που κάνει αυτόν τον τόπο με τα σπίτια του, τις εκκλησίες του, τις καμάρες, τις πολεμίστρες, τα κοιτάσματα αρχαίων πολιτισμών, μικρογραφία ολόκληρης της Ελλάδας, κι ακόμα μικρογραφία του κόσμου. Ο βράχος αυτός, γίνεται στην ποίηση του το μετερίζι της Ελευθερίας, σύμβολο της μαχόμενης ανθρωπότητας κατά των δυνάμεων της βίας και του θανάτου.
Περπατήσαμε τα πλακόστρωτα δρομάκια με τα φολκλορικά μαγαζάκια και τα διάφορα στέκια, επισκεφθήκαμε το ναό του Ελκόμενου Χριστού – Τρίκλιτη θολοσκέπαστης βασιλική με τρούλο – Του Αγίου Νικολάου – σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο – τη μονόκλιτη βασιλική με τρούλο της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας και της Παναγίας της Χρυσαφίτισσας, και καταμαγεμένοι από τη ποικιλομορφία του όλου γεωφυσικού τοπίου, με περίγραμμα κλειστού κι ανοιχτού τύπου με συμμετρική αναλογία του αυστηρού και του γαλήνιου, που κάνουν την Καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς ένα αντιπροσωπευτικό τοπίο του κάθετου και οριζόντιου διαμελισμού της Ελλάδας, και σύμβολο της ιδιότυπης ελληνικής ιθαγένειας, αναχωρήσαμε για το τελευταίο μας σταθμό, το Μυστρά, την Πομπηία της Ελλάδας. Στον ιερό αυτό λόφο γεννήθηκε η νέα Ελλάδα, έχει όλες τις φανερές και μυστικές γοητείες που μπορούν να γοητεύσουν και την πιο δύσκολη ψυχή.
Το Κάστρο του Μυζηθρά, στην κορυφή του Ομώνυμου λόφου, έχτισε το 1249 ο πρίγκιπας Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος για να ελέγχει την κοιλάδα του Ευρώτα. Το κάστρο αυτό γίνεται ο πυρήνας της μετέπειτα Καστροπολιτείας του Μυστρά, μιας από τις σημαντικότερες υστεροβυζαντινές πόλεις.
Το 1349 ο Μυστράς γίνεται πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μορέως με πρώτο Δεσπότη τον Μανουήλ Κατακουζηνό.
Ξεκινήσαμε τη ξενάγηση μας από την πάνω χώρα, αφού ανηφορίζοντας διασχίσαμε τους κατάφυτους από κυπαρίσσια, περιβόλια και πλούσια θαμνώδη βλάστηση πρόποδες του αρχαιολογικού χώρου.
Η τοποθεσία μαγευτικότατη, καταπράσινη, ευωδιαστή και αέρινη, με απέραντο ορίζοντα την κοιλάδα του Ευρώτα· πήραμε το δρομάκι, περνώντας κάτω από τοξωτές πέτρινες καμάρες, με τα κατωφερή πλακόστρωτα μονοπάτια, και οι αισθήσεις μας δεν επαρκούν να ανταποκριθούν στην τόση φυσική ομορφιά, το ιστορικό μεγαλείο και την πνευματική ακτινοβολία τούτου του ευλογημένου τόπου!
Οι ηλιοψημένες βυζαντινές εκκλησίες, το συγκρότημα των Παλατιών, που επιβάλλεται με την παρουσία του στο μοναδικό πλάτωμα του λόφου, και πρόκειται για ένα σύνολο κτισμάτων με σημαντικότερα, των Κατακουζηνών και των Παλαιολόγων, ανακαλούν στη μνήμη μας τις δραματικές προσπάθειες του Βυζαντίου να ορθοποδήσει μετά το 1204, που οι Φράγκοι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη, τραυματίζοντας ανεπανόρθωτα το γόητρο μιας ξακουστής αυτοκρατορίας.
Επισκεφθήκαμε την Αγία Σοφία, στην συνοικία των Παλατιών· είναι ένας ναός κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, και φέρει πλούσιο κεραμικό πλαστικό διάκοσμο, ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναό. Η περίκλειστη καμπυλότητα του εσωτερικού χώρου, τα οξυκόρυφα τόξα της κυκλικής κιονοστοιχίας, οι κλειστοί θολωτοί χώροι στις πλευρές του ναού, οι αναλογίες ύψους, βάθους, έκτασης, ο φωτισμός, τα υλικά δομής, και το όλο στήσιμο του εσωτερικού χώρου, είναι μια αναπαράσταση του βάθους της ανθρώπινης ψυχής. Αυτός ο βυζαντινός ρυθμός, εξαϋλώνει πράγματι τον άνθρωπο και τον μεταρσιώνει προς ουράνιες αεροβασίες!
Άφωνοι απ’ αυτή την ανέλπιστη αισθητική κατάνυξη, αφήνουμε το ναό της Αγίας Σοφίας και προχωράμε προς το μοναστήρι της Παντάνασσας, που λάμπει σαν φιλντισένιο βυζαντινό πυξίδι, δουλεμένο με υπομονή και αγάπη, για να σκεπάζει τη μυρόβλητη πνοή της Παναγίας.
Λάμπει η αυλή, τα κελιά ασβεστωμένα, πεντακάθαρα, μια καλόγρια μας καλωσορίζει περιφρονημένη μ’ ένα δίσκο λουκούμια.
Το μοναστήρι συνδυάζει τους ρυθμούς της τρίκλιτης βασιλικής με νάρθηκα στο ισόγειο, και τον πεντάτρουλο σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού στον όροφο, με εμφανή τα γοτθικά στοιχεία.
Όλες οι πέτρες, τα σκαλίσματα, οι ζωγραφιές, ζουν σαν οργανικά στοιχεία του γυναικείου μοναστηριού, το ζωσμένο από πολύχρωμες τριανταφυλλιές, γαρυφαλλιές, αγιόκλημα, γιασεμιά, που οι ευωδιές τους σε μεθούν και θαρρείς πως όλα τα στοιχεία μαζί, από τα θεμέλια ως την καμπύλη του τρούλου, δημιουργήθηκαν, ένα μεσημέρι, με πολλή περισυλλογή και χάρη, από τον ίδιο δημιουργικό ανασασμό!
Στη συνέχεια επισκεφθήκαμε την Περίβλεπτο, που οι θαυμάσιες τοιχογραφίες της με την αξιοσημείωτη ενότητα και την υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα, είναι από τα σπουδαιότερα ζωγραφικά σύνολα της υστεροβυζαντινής ζωγραφικής.
Περισσότερο από τρεις ώρες κράτησε αυτή η προσκυνηματική αρχαιολογική περιδιάβαση στις εκκλησίες, τα παλάτια, τα αρχοντικά του Μυστρά, και συνέπεσε με τα Παλαιολόγεια.
Αυτή η μοιραία μέρα της 29ης Μαΐου 1453, ζωντάνεψε, θέριεψε και κατακυρίευσε το είναι μας. Εδώ στο Μυστρά ο τελευταίος Παλαιολόγος Κωνσταντίνος 11ος εστέφη το μαρτυρικό στέμμα του αυτοκράτορα του Βυζαντίου, και επέπρωτο να γράψει αυτός τον ένδοξο επίλογο μιας μακραίωνης ένδοξης Ιστορίας, και να γίνει ο θρυλικός μαρμαρωμένος βασιλιάς, το σύμβολο της ελπίδας για την ανάσταση του γένους μας.
Βομβαρδισμένοι από πλήθος εικόνων, εμπειριών, γεγονότων, συναισθημάτων, συνειρμών και διαλογισμών, πήραμε το δρόμο της επιστροφής.
Όλο το γκρουπ ανανεωμένο απ’ όλα όσα ζήσαμε σαν μια ομάδα αυτό το Σαββατοκύριακο, αυθόρμητα μεταδίδει ο ένας στον άλλον το κέφι του, και δημιουργείται ένα υπέροχο κλίμα ψυχικής ευφορίας – σόλο και χορωδιακά – με εύθυμες διηγήσεις και ανέκδοτα, κι έτσι, η διαδρομή Σπάρτη – Αγρίνιο, μας φάνηκε πολύ σύντομη.
Όλοι μας με τα τραγούδια και το κεφάτο κλίμα, εκφράσαμε ευγλωττότατα τη μεγάλη ευαρέσκεια μας για το πόσο καλά περάσαμε, γι’ αυτό νιώθω την ανάγκη και γραπτώς να εκφράσω τα θερμότατα ευχαριστήρια όλων μας προς την Ιστορική – Αρχαιολογική Εταιρεία, τον αξιότιμο, ακούραστο και μαχητικό Πρόεδρο της κ. Νίκο Σκιαδά, τον αντιπρόεδρο, εξαίρετο αρχαιολόγο και υποδειγματικό ξεναγό κ. Γιώργο Σταμάτη, την αθόρυβη και ένθερμη επί σειρά ετών στυλοβάτισσα της Εταιρείας κ. Σοφία Μιμιγιάννη, κι όλα τα μέλη του Δ.Σ. για την τέλεια διοργάνωση αυτής της εκδρομής, και από άποψη υλικοτεχνική· και περισσότερο για την εκπαιδευτική, επιμορφωτική και πολιτιστική αξιοποίηση όλων μας. «Θερμότατα συγχαρητήρια στην Ιστορική – Αρχαιολογική Εταιρεία, πάντα άξια για ανάλογες πρωτοβουλίες.»
Θερμές ευχαριστίες επίσης και στη αρχαιολόγο πρώην εκλεκτό μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας κ. Μόνικα Διαμαντή, που πρόθυμα προσεφέρθηκε να μας ξεναγήσει στην έκθεση βυζαντινής αγιογραφίας στην πινακοθήκη Σπάρτης και μεσολάβησε να επισκεφθούμε τον Αρχαιολογικό χώρο της Σπάρτης.
Τέλος, θερμότατες ευχαριστίες στον προθυμότατο και εμπειρότατο οδηγό μας κ. Θανάση Γιαννούλη που μας πήγε και μας έφερε με τόση επιδεξιότητα και άνεση.
Καλά ταξίδια σ’ όλους μας!
Ευχαριστώ για τη φιλοξενία.
Βιβή Κότσαλη – Κατσακιώρη
Αγρίνιο 5/6/2016
